کمی‌سازی رشد و نمو ارقام گندم تحت شرایط فتوپریودی مختلف در منطقه گنبد کاووس

چکیده مقدمه: تحلیل واکنش گیاه به تغییرات محیط و مدیریت­های زراعی از جمله تغییر در تاریخ کاشت براساس مدل­های ریاضی یک روش کارآمد برای پیش‌بینی عملکرد ارزیابی می­شود. دستیابی به عملکرد بالا در گندم، از طریق انطباق مراحل رشد رویشی و زایشی گیاه با شرایط مساعد محیطی به‌وسیله انتخاب تاریخ کاشت و ژنوتیپ مناسب ممکن می­باشد. رعایت اصول فنی زراعی مانند میزان بذر، تاریخ کاشت، طول دوره رشد و رقم مناسب برای کاشت از عوامل مهمی است که در کارایی کاشت تأثیر بسزایی دارد؛ به­طوری که مجموعه عوامل محیطی رخ داده در آن زمان برای سبز شدن، استقرار و بقای گیاهچه مناسب باشد، ضمن اینکه در هر مرحله از رشد گیاه با شرایط مطلوب خود روبرو شود. بهترین رقم برای کاشت در هر منطقه رقمی است که مراحل رشدی خود را در زمان موجود و یا فصل رشد موجود در منطقه به اتمام برساند و هنگامی که در مورد نوع رقم مورد استفاده و کاشت تصمیم­گیری می­شود خطرات احتمالی پیش‌رو در نظر گرفته شود. مواد و روش‌ها: آزمایش مزرعه‌‏ای به‌صورت فاکتوریل بر مبنای بلوک‌‌های کامل تصادفی در سه تکرار در سال زراعی 90-1389 در شرایط دیم در مزرعه ایستگاه تحقیقات کشاورزی گنبدکاووس به اجرا در آمد. فاکتور‏های آزمایش شامل: تاریخ کاشت (26 آذر، 13 دی، 30 دی و 17 بهمن‌‌ ماه) و ژنوتیپ بهاره (کوهدشت، زاگرس، لاین 17، مروارید و N-80-19) بود. برای اندازه‏‌گیری شاخص‌‏های رشد شامل ماده خشک تجمی، سطح برگ و سرعت رشد محصول به تعداد 6 تا 7 بوته نمونه‌‏گیری به فاصله هر 14 روز در طی فصل زراعی انجام شد، وزن خشک برگ‌‏های سبز، زرد و ریزش یافته، ساقه‌‏ها و خوشه‏‌ها به­‌صورت جداگانه، پس از قرار دادن نمونه‏‌ها درون آون در دمای 75 درجه سانتی‏‌گراد به مدت 48 ساعت (تا رسیدن به وزن ثابت)، اندازه‏‌گیری شدند. نتایج: نتایج نشان داد شاخص‌‏های رشد شامل ماده خشک تجمعی، حداکثر سطح برگ و سرعت رشد محصول با تأخیر در کاشت کاهش یافتند. بیشترین شاخص سطح برگ (98/4) و سرعت رشد محصول (64/29 گرم بر مترمربع در روز) متعلق به لاین 17 بود که در تاریخ کاشت 26 آذر به‌دست آمد. نتایج این تحقیق نشان داد که، در تمامی ژنوتیپ‏‌های مورد بررسی از مرحله سبز شدن تا گرده‌‏افشانی با افزایش میانگین دما و طول روز سرعت نمو افزایش و تعداد روز لازم برای طی هر یک از مراحل نمو کاهش یافت؛ هم‌چنین در تمامی ژنوتیپ‏‌های مورد بررسی، با تأخیر در کاشت و افزایش دما، حداقل تعداد روز برای طی هر یک از مراحل نموی مورد بررسی کاهش یافت. حداکثر شاخص سطح برگ در ژنوتیپ‏‌های مختلف در تاریخ کاشت‏های مورد مطالعه در این تحقیق قبل از خوشه رفتن (مرحله آبستنی) بود. در تاریخ کاشت‏‌های مختلف با افزایش طول روز و افزایش دما، زمان رسیدن به 50 درصد حداکثر ماده خشک کاهش یافت؛ به‌نحوی که در ژنوتیپ‏‌های کوهدشت، لاین 17، زاگرس، مروارید و N-80-19 در تاریخ کاشت 17 بهمن نسبت به تاریخ کاشت 26 آذر به‏ترتیب 59/34، 31/24، 71/35، 32/30 و 92/27 درصد کاهش یافت. در تمامی ژنوتیپ‏‌ها حداکثر سرعت رشد محصول (CGR) و نیز زمان رسیدن به حداکثر CGR با تأخیر در کاشت کاهش یافت. بیشترین CGR در تاریخ کاشت 26 آذر در لاین 17 (64/29 گرم بر مترمربع در روز) و کم‏ترین CGR در تاریخ کاشت 17 بهمن نیز در لاین 17 (7/14 گرم بر مترمربع در روز)، مشاهده شد. نتیجه‌گیری: به‌طور کلی نتایج حاصل از این آزمایش نشان داد که، بین ارقام مختلف گندم پیشنهاد شده در اقلیم یکسان از نظر طول مراحل فنولوژیک تفاوت وجود دارد. هر چند اختلاف بین ارقام تا حدودی ناشی از تفاوت ژنتیکی بین آن­هاست؛ اما تأثیر عوامل محیطی بر رشد و نمو آن‌ها، به ویژه در مراحل پایانی رشد را نباید نادیده گرفت. از آنجا که تفاوت اصلی محصول در تاریخ کاشت­‌های مختلف به‌دلیل آن است که دست کم در طی مراحل اولیه، رشد و نمو گیاه در شـرایط متفاوت نور و دما انجام شده است. این ارقام با بهره‌­گیری از سازوکارهای متفاوت، قدرت انعطاف‌پذیری و خودکنترلی بیشتری در پاسخ به تغییر شرایط محیطی دارند. واژه‌های کلیدی: حداکثر سطح برگ، سرعت رشد محصول، گندم نان، ماده خشک تجمعی